Η αρχαία Πάλαιρος

         

    Στο δυτικό άκρο της Ακαρνανίας, απέναντι από τη Λευκάδα, πάνω στο βραχώδες ύψωμα με την ονομασία «Κεχροπούλα» (υψόμετρο 272 μ.), πολύ κοντά στο ομώνυμο χωριό (πρώην Ζαβέρδα) και σε απόσταση 15 χλμ. περίπου ΝΔ από τη Βόνιτσα, διατηρούνται τα ερείπια της αρχαίας Παλαίρου. 

Ο οχυρωματικός της περίβολος, συνολικού μήκους 2 περίπου χλμ., αποτελεί ένα από τα εκπληκτικότερα δείγματα της Ακαρνανικής οχυρωματικής τέχνης και διατηρείται ακόμα όρθιος σε όλο το μεγαλείο του. 

H ταύτιση της πόλης, με βάση τις αναφορές του Στράβωνα, με την αρχαία Πάλαιρο, βρίσκει σήμερα σύμφωνους όλους τους μελετητές, ενώ έχει τεκμηριωθεί και με επιγραφικές μαρτυρίες. 

Η τοποθεσία δεσπόζει στη γύρω πεδιάδα, με τη μεγάλη λίμνη της Βουλκαριάς στα ΒΔ της (το αρχαίο Μυρτούντιον σύμφωνα με τον Στράβωνα), γεγονός που υποδηλώνει τη σημασία της ως στρατηγικού σημείου κατά την αρχαιότητα, καθώς βρισκόταν κοντά στις γνωστές Κορινθιακές αποικίες της Λευκάδας, του Σολλίου και του Ανακτορίου. 

Η Πάλαιρος αναφέρεται για πρώτη φορά από τον Θουκυδίδη, όταν το 431 π. Χ. οι Αθηναίοι καταλάβανε και παραδώσανε σε αυτήν την κορινθιακή αποικία Σόλλιον, η οποία βρίσκονταν στην Ακαρνανική ακτή απέναντι από την Λευκάδα. Επίσης, από τον Ξενοφώντα, το 389-388 π.Χ. όταν ο Αγησίλαος, μετά από αίτημα των Αχαιών, ήρθε στην Ακαρνανία και εξανάγκασε τους Ακαρνάνες να διαλύσουν τη συμμαχία τους με τους Αθηναίους και τους Βοιωτούς και να συνάψουν ειρήνη με τους Αχαιούς και συμμαχία με τους Σπαρτιάτες. 

Στο εσωτερικό της πόλης ιδιαίτερης μνείας αξίζει ο οικιστικός ιστός, οργανωμένος κατά το ιπποδάμειο σύστημα. Όπως φαίνεται από τα ορατά κατάλοιπά της, ακολουθήθηκε ένα ενιαίο σχέδιο και μια πολεοδομική διάταξη ανάλογη με εκείνη πολλών άλλων γνωστών αρχαίων πόλεων. 

Σε περίοπτη θέση, στα χαμηλά πρανή και στα ΝΑ της οχύρωσης, διατηρούνται τα θεμέλια της αρχαίας αγοράς. Διακρίνεται επίμηκες οικοδόμημα στην βόρεια πλευρά της, που αποτελούσε πιθανότατα στοά. Μπροστά από αυτή και δυτικά της ΝΑ γωνίας της σώζονται τα θεμέλια ενός ημικυκλικού βάθρου, στο οποίο οδηγεί ένας αναβαθμός, λαξευμένος στο φυσικό βράχο. Η αγορά επικοινωνεί με την πεδιάδα στα ΝΑ της με μια πύλη (Ν πύλη ή πύλη ΣΤ΄). 

Στο ψηλότερο σημείο της οχύρωσης, στα ΒΑ, υπάρχει η φυσικά οχυρωμένη ακρόπολη, στην οποία διατηρείται μικρή δεξαμενή. Εκτός των τειχών της πόλης υπάρχει επίσης πληθώρα θεμελίων ιδιωτικών οικιών και άλλων οικοδομημάτων, ενώ στα Δ και στα Ν της εκτείνονται τα νεκροταφεία της. 

Eσωτερικά της οχύρωσης και κοντά στη Β πύλη της πόλης, βρίσκονται οι δυο μεγάλες δεξαμενές. Έχουν ορθογώνιο σχήμα, με καμπύλες γωνίες και διαστάσεις …. Χ …… μ. Βρίσκονται η μια δίπλα στην άλλη και χωρίζονται μεταξύ τους από τοίχο πάχους ……. μ., ενώ επικοινωνούν μεταξύ τους με τη βοήθεια μικρής διαμέτρου πήλινου σωλήνα, ο οποίος βρίσκεται σε ύψος … μ. από τον πυθμένα τους. Φέρουν επένδυση εσωτερικά από συμπαγές υδραυλικό ασβεστοκονίαμα και έχουν βάθος μεγαλύτερο από …… μ. 

Το λιμάνι της αρχαίας πόλης βρίσκεται σε απόσταση 4,5 χλμ., στα Β της παραλίας του όρμου Παλαίρου και Β του παραλιακού χωριού της Πογωνιάς. Στη παραλία του χωριού αυτού και μέσα στην θάλασσα, έχει εντοπιστεί αρχαίος μόλος, μήκους 220 μ. περίπου. 

Στο λόφο που υψώνεται αμέσως Δ της αρχαίας πόλης, βρίσκεται το ιερό του Προφήτη Ηλία, το οποίο θα πρέπει να της ανήκε, ενώ στην περιοχή ΝΑ της και σε απόσταση 1 χλμ. ΒΑ της νέας Παλαίρου, συναντάμε την οχυρωμένη θέση Καστρί (πάνω από τη Μονή του Αγίου Αθανασίου) και κάτω στην πεδιάδα, 1 χλμ. ΒΔ της προηγούμενης θέσης, τον πύργο της Σκλάβαινας.